Rondje open kaart

Waarom dit spel?
Dit spel is ontstaan uit schaarste. Bij het zoeken naar materiaal en methodieken om jongeren met ADHD en PDD-nos te kunnen bereiken en behandelen, bleek weinig voorhanden voor jongeren. Er zijn de laatste jaren vooral programma's ontwikkeld voor kinderen in de lagere schoolleeftijd. Hoewel de thema's en strategieën relevant zouden zijn was de uitvoering niet aantrekkelijk voor de leeftijdsgroep (12-18jaar) waarmee wij als residentiële behandelafdeling werken. Een belangrijke drijfveer bij het ontwikkelen van dit spel was om niet over, maar met de jongere zelf te praten over zijn of haar problematiek.

Voor welke jongere?
Er is een set met items voor jongeren met ADHD; een tweede voor jongeren met PDD-nos. De derde set ondersteunt de training van sociale vaardigheden aan deze jongeren. Door de aard van het spel is deze derde set ook geschikt en aantrekkelijk voor jongeren zonder onderliggende problematiek. Zoals gezegd is het spel ontwikkeld voor jongeren in de leeftijd van ongeveer 12 tot 18 jaar. De items zijn vrij eenvoudig van taal, dit maakt het begrijpelijker voor de jongsten uit deze groep. Toch zijn de onderwerpen zeker zo relevant voor de bijna volwassenen. De formulering wordt door hen niet als kinderachtig ervaren.

Speels, spannend, humoristisch
Met Rondje Open Kaart worden jongeren aangezet te praten over hun belevingen, hun visie, hun angsten. Door de speelse vorm worden beladen thema's beter bespreekbaar. De hulpverlener is deelnemer aan het spel en kan zo model staan. Rondje Open Kaart is speels en spannend. Maar ook humor kan er aan te pas komen. Zo zijn er opdrachten waarbij een speler moet uitbeelden hoe hij boos is, of op zijn drukst. Dat haalt de scherpe kantjes eraf en vaak kan zo'n speler dan om zichzelf lachen. Dat levert een heel andere ingang op voor een gesprek.

Met welk doel?
Doel is op een speelse wijze in gesprek te komen met een jongere; informatie te verkrijgen over zijn beleving en visie; diagnoses te kunnen ondersteunen met informatie van de jongere zelf; aanknopingspunten te vinden voor begeleiding of behandeling. Ook wordt in een veilige omgeving een aanzet gegeven om te leren stil te staan bij jezelf en bereid te zijn om naar je eigen gedrag te kijken. Voordeel van spelen met een groepje is dat de spelers ervaren dat ze niet alleen staan. Belangrijk is te ervaren hoe anderen zich kunnen uiten; ook kunnen de spelers leren van andermans oplossingen. Het spel kan gebruikt worden als kennismaking; echter ook wanneer je een jongere al wat langer kent maar deze afwerend is in gesprekken. De bedoeling van het spel is niet zozeer tijdens het spelen diep in te gaan op de thema's; belangrijker is thema's aan te stippen en hier later op terug te kunnen komen. Wanneer er één op één gespeeld wordt, ligt verdieping (afhankelijk van de jongere) voor de hand.

Uitgangspunten
De jongeren uit de doelgroep hebben veelal problemen in de verbale expressie en communicatie. Dit maakt het lastig een diepgaand gesprek te voeren. Geen geduld, maar misschien ook geen woorden. Angstig misschien, afhoudend, zeker als de volwassene over problemen wil praten. Niet teveel praten dus, maar spelen. En de volwassene speelt mee, blijkt ook "maar" een mens te zijn. Bedoeld voor impulsieve, onrustige jongeren; dus niet te lang wachten op je beurt. Het mag niet saai (of juist bedreigend) worden. De spelleider bepaalt het tempo door vragen te stellen of achterwege te laten; indirect door de keuze voor het aantal spelers. Ook niet te lang stilzitten. Kaartjes hoeven niet alleen beantwoord te worden; soms is de opdracht iets uit te beelden. Dan mag je van je plaats. Maar ook weer niet te vaak, want dan wordt het rommelig. De dingen die je anders niet mag doen, die je moet inhouden, mag je hier (veilig) ten toon spreiden; "doe alsof je boos bent". Ook dat hoort erbij. Je bent niet de enige. Er is herkenning en erkenning.

Voor welke spelleiders?
Het spel is bedoeld voor hulpverleners (psycholoog, orthopedagoog, groepsleider) en docenten die zich op deze jongeren richten. Het is belangrijk thuis te zijn in ADHD en/of PDD-nos problematiek, opdat je de antwoorden van de jongeren dan sneller kunt plaatsen. Daarnaast is ervaring in het geven van groepstrainingen een pre. Het is bij gebrek aan ervaring echter ook goed mogelijk (en voor sommige jongeren zelfs beter) om één op één te spelen. Het verdient aanbeveling om zich het spel eigen te maken in een één op één situatie. Ook is het verstandig zelf vooraf na te denken over de eigen antwoorden en hoe deze benut kunnen worden om model te staan.

Toelichting bij de ADHD-set
Vanuit de literatuur wordt bij ADHD-problematiek een drietal hoofdgebieden aangewezen, waarop meestal sprake is van problemen. Ook in de DSM-IV vindt men deze gebieden terug. Het gaat hierbij om "aandachtstekort", "impulsiviteit" en "hyperactiviteit". Het lag voor de hand items uit de eerste categorieën in deze gebieden te zoeken. Daarnaast zijn er legio gebieden waarop, als gevolg van de ADHD, problemen kunnen gaan ontstaan. Onze ervaring is dat gebrek aan zelfvertrouwen (al dan niet overschreeuwd), zeer vaak voorkomt bij deze jongeren. De categorie "zelfbeeld" is hieruit voortgekomen. Ook het gevoelsleven wordt gekleurd door de ADHD. De stemming kan gedrukt worden, waarbij iemand somber wordt; iemand kan heel prikkelbaar zijn; er kan sprake zijn van snelle stemmingswisselingen. Onze ervaring is dat spanning en boosheid flink op kunnen lopen om uiteindelijk in een explosie te eindigen. Debet hieraan is dat een aantal jongeren met ADHD moeite heeft zaken te verwoorden, zeker wanneer het om abstracte begrippen als gevoelens gaat. Dit maakt dat we het belangrijk vonden de categorie "gevoelens" op te nemen. Dit spel biedt een goede kans te onderzoeken welke mogelijkheden een jongere heeft om over gevoelens te praten. Hierbij kan de spelleider model staan en de jongere stimuleren. Tot slot zijn de implicaties van ADHD voor het sociale leven van de jongere enorm, wat maakt dat we de categorie "sociale vaardigheden" ook hebben opgenomen. 

Voor de drie primaire kenmerken ADHD (aandachtsproblemen, impulsiviteit, hyperactiviteit) zijn de primaire kleuren genomen. Dit maakt dat je de kaartjes ook kunt gebruiken bij het geven van uitleg over ADHD aan jongeren. Je kunt uitleggen dat zaken waar de overige kaartjes (met de secundaire kleuren) naar verwijzen (negatief zelfbeeld, sociale problemen, je rot voelen) waarschijnlijk uit de ADHD voortkomen. Zo kun je jongeren helpen een theorie over zichzelf op te zetten, waarbij ze snappen hoe ze in de nesten beland zijn Uiteindelijk is het belangrijk eigen verantwoordelijkheid te stimuleren; overbodige schuldgevoelens los te laten zonder daarnaast de ADHD als excuus te gebruiken. 

Toelichting op de PDD-nos set
De items die verwerkt zijn in deze set zijn in feite uitspraken van jongeren en jong-volwassenen met PDD-nos. Het zijn uitspraken die gedaan zijn in gesprekken en op papier; de meest herkenbare zijn opgenomen. De categorieën zijn achteraf tot stand gekomen. Ze zijn niet altijd strikt gescheiden en soms zou een item mogelijk ook in een andere categorie passen. (Doel was hier echter niet een indeling op grond van theorie te maken maar een praktisch bruikbare.) In deze set zijn de vragen zo gesteld, dat antwoorden met ja-nee-soms mogelijk is. Eventueel kan een speler zwijgend zijn kaartje in een bepaald bakje leggen zo stilletjes antwoorden. Dit kan het makkelijker maken voor deze doelgroep. We adviseren hier de groepsgrootte kleiner te houden om veiligheid te creëren. 

Toelichting op de SOVA set
In deze set betreft het de volgende categorieën: relaties, groepssituaties, angsten, zintuigen/waarneming, behoefte aan "sameness" en preoccupaties. Toelichting op de set voor cognitieve sociale vaardigheidstraining: Vaker gaat men bij cognitieve gedragstherapie met jeugdigen uit van vier G's onder het motto G(ebeurtenis) + G(edachte) = G(evoel) + (G)edrag. Bij dit spel wordt een iets uitgebreider model gebruikt waarbij Gevolgen (leren middels operante conditionering) en (leer)Geschiedenis kunnen worden meegenomen. Deze toevoeging maakt het niet direct moeilijker, ook een 12-jarige zal de vragen kunnen begrijpen. Deze set is bedoeld voor een algemenere doelgroep, echter ook bruikbaar voor de jongeren met ADHD of PDD-nos. Dit temeer daar de indeling houvast voor hen kan bieden. Het moge duidelijk zijn dat deze set onderdeel is van een bredere training; het spel is echter ook op zich te spelen. In de bredere training wordt duidelijk gemaakt dat vervelende (en prettige) gevoelens niet uit de lucht komen vallen maar volgen op gebeurtenissen of gedachten. Dit geheel kan worden gekleurd door je (leer-) geschiedenis. Vervolgens gedraag je je op een bepaalde manier en dat roept weer reacties van je omgeving op, de gevolgen. Ook hier leer je van. Uiteindelijk wil je jeugdigen leren situaties te analyseren om tot alternatieven te komen; dit spel wordt gebruikt om een aanzet hiertoe te maken. De afzonderlijke categorieën kunnen duidelijk gemaakt worden, er wordt op speelse wijze geoefend met analyseren. 

De categorieën
Deze set kent de volgende categorieën:
Gebeurtenis, Gedachte, Gevoel, Gedrag, Gevolg en Geschiedenis.

Over de auteur 
Uschi M A Koster is sinds 1989 werkzaam binnen de (deels forensische) jeugdhulpverlening; als klinisch psycholoog en praktijkopleider, als programmacoördinator en methodiekontwikkelaar. www.supervisie-training.nl